Dość często śniłem o
wampirach podczas pisania książki o „narracjach nierozumu”. Gdy książka
wreszcie się ukazała, krwiopijcy opuścili moje sny i zapewne ruszyli pastwić
się nad innymi nieszczęśnikami ślęczącymi nocami przed ekranem komputera.
Bywało, że któryś ścigał mnie pustymi ulicami wyludnionego miasta lub składał
niezapowiedzianą wizytę przed samym świtem. Żaden jednak nie zdradził się nigdy
z tym, że mnie kocha… Nie wiem, czy jest czego żałować. Z pewnym zaskoczeniem
odkryłem niewiele później, że upiory wracają do łask, zaś całe zastępy młodych
ludzi (szczególnie dziewcząt) nie oczekują niczego bardziej niż stania się
obiektem wampirzej miłości, żądzy, czy też, by zsunąć się tu w otchłań
psychoanalizy, „pragnienia wampira”. I, bynajmniej, nie chodzi tu o chęć stania
się przekąską, lecz o to tylko, by mnie wampir „pokochał” (cokolwiek miałoby to
oznaczać). Jakkolwiek, przyznać muszę, niepokoiłoby mnie w takiej relacji
nieustannie to, w jakim sensie wampir mnie pragnie… Mniejsza z tym jednak. Z
nie mniejszym zdumieniem zauważyłem także, że znacząca większość amatorek owego
fantazmatu „miłości wampira” za podstawę swego fantazjowania bierze nurząco
mdłą amerykańską adaptację filmową nie mniej amerykańskiej powieści o
wampirycznych nastolatkach, choć przecież od lat świat cały wie doskonale, że w
kwestii wampirzej Anglosasi nie mają zupełnie nic ciekawego do powiedzenia, tym
bardziej zaś do pokazania. Nie trzeba być admiratorem pisarstwa Marii
Janion, by uzmysłowić sobie, że wampir, przy całej swej popkulturowej i
folklorystycznej uniwersalności, szczególnie wygodnie zadomowił się na
Słowiańszczyźnie i tu także doczekał się najciekawszych opracowań
artystycznych, choć przyznać wypada i to, że najlepsze klasyczne filmy o
wampirach nakręcili Niemcy (Murnau, Herzog) i Duńczyk (Dreyer). Co nie znaczy,
że Słowianie nie poradzili sobie z tematem. Oto więc zaledwie trzy, świetne,
słowiańskie realizacje tematu. Zaręczam, że każda z nich bije na głowę licealne
grymasy bohaterów „Zmierzchu”, dotykając zarazem wszystkich niepokojących
obszarów wampiryzmu – od seksu po fascynację śmiercią.
Na początek weźmy jugosłowiańską
produkcję telewizyjną „Leptirica” (1973) w reżyserii Dorde Kadijeviča, czyli wampiryczny
horror folklorystyczny z kobiecą postacią upiora powstającego z grobu i
nękającego wiejską społeczność (ze szczególnym upodobaniem do młynarzy).
Wampirzyca przybiera postać ćmy (co sugeruje tytuł) i wpisuje się doskonale w
ludowe wyobrażenia demonologiczne dotyczące „stworzeń nocnych” („dzieci nocy” –
jak mawiał hrabia Drakula). „Ćma” to przede wszystkim wizyjny obraz z piękną
stroną plastyczną, utrzymany w tonie ludowej ballady o niespełnionej miłości, w
której oblubienica okazuje się demonem. Film zawiera cały szereg interesujących
elementów odwołujących się wprost do kultury ludowej, na które hollywoodzcy
producenci raczej nie wpadają – wymownymi przykładami mogą być sceny „szydzenia
nad grobem pokonanego wampira” czy finałowe ujęcia „ujeżdżania (męskiej) ofiary
przez (żeńskiego) demona”. Finał filmu obfituje na dodatek w wyeksponowane w
oprawie dźwiękowej westchnienia i jęki oprawcy i ofiary. Przywołują one w
sposób dość niedwuznaczny akustyczną ekspresję aktu seksualnego – dokonywanego
w „noc przedślubną” poprzedzającą obrzęd zaślubin bohatera i wampirzycy. Ów
zakazany akt dokonuje się w sposób czysto symboliczny, co wcale nie znaczy –
niewinny. Najpierw ona ujeżdża jego, obnażywszy wpierw – w sposób nad wyraz
seksualny – swą śmiertelną ranę przypominającą kobiece łono – później on
przebija ją palikiem. Jęki i westchnienia towarzyszące tym zmaganiom sugerują
wprost, że przemoc i okrucieństwo splatają się w nich z (niezaspokojoną)
namiętnością.
„Wartością
dodaną” pozostaje dla mnie w tym filmie ścieżka dźwiękowa: przejmujący, basowy
pomruk pracującego młyna, który hipnotyzuje młynarzy i zdaje się wabić
wampirzycę, gasnąc na chwilę w momencie jej ataku i powracając jako akustyczna
oprawa kluczowych scen. Motoryczny, transowy rytm pracującego młyna powraca też
w rytmie montażowym finałowej sceny „ujeżdżania ofiary” przez strzygę,
zarejestrowanej w trybie slow motion,
nadającym całej sekwencji oniryczny charakter.
„Wij”
(1967) w reżyserii Gieorgija Kropaczjowa i Konstantina Jerszowa to z kolei
mistrzowska, radziecka ekranizacja klasycznej rosyjskiej opowieści grozy
autorstwa Mikołaja Gogola. Fabuła noweli jest prosta i stara jak sama
Słowiańszczyzna, zaś miłośnikom fantastycznych historii grozy znana doskonale
choćby z dokonanej przez Sapkowskiego w „Wiedźminie” trawestacji polskiej bajki
„Strzyga” ze zbioru Romana Zmorskiego. Oto dziewicy, która za życia była
wiedźmą, grozi pośmiertne przeistoczenie w strzygę – upiora-krwiopijcę.
Odczynić urok można jedynie czuwając przez trzy kolejne noce przed pogrzebem
przy (ożywających) zwłokach. Proste? A jakże… Realizacja jest jednak popisowa.
Folklorystyczna stylizacja ociera się tu nieustannie o groteskę i podszyty
(słowiańskim) egzotyzmem surrealizm, zaś sam film z powodzeniem mógłby zostać
podpisany przez Jodorowskiego czy Paradżanowa – choć przecież pozostaje tylko
(dość) okrutną baśnią. A przy tym i fabuła zaczyna mnożyć nieoczywistości. Oto
wybawcą strzygi ma stać się kleryk – ani nazbyt bystry, ani zbyt religijny. Co
więcej – nie jest on wybawcą dobrowolnym lecz niejako przymuszonym przez
wiejską społeczność – jako duchowny, a więc ów specjalista od sacrum, od
którego oczekuje się nie pociechy duchowej, ani etycznego wsparcia – tylko biegłości
w technikach zwalczania „złego” – płacąc mu za usługi w walucie uniwersalnej –
wódce. Sama wiedźma zaś – nie jest pozbawiona uroku, i choć demoniczna, zarazem
jednak piękna. Kusi zatem duchownego nie tylko jako wiedźma, ale i kobieta. Finałowa
eksplozja jej nienawiści, gdy w demonicznej inkantacji wzywa przedwiecznego Wija
(wraz z orszakiem wąpierzy i wilkołaków) – zdaje się zarazem ostatecznym
triumfem kobiecego świata zapomnianej macierzy nad patriarchalnym uniwersum
cerkwi. Żal nie oglądać!
Na
koniec zostawiłem sobie autentyczne arcydzieło europejskiej kinematografii i
jeden z moich ulubionych filmów. „Waleria i tydzień cudów” (1970) Jaromila
Jireša to gęsty od znaczeń, oniryczny i surrealistyczny film, którego obrazy
(przynajmniej niektóre) mają intensywność koszmaru lub halucynacji. Fabuła,
adaptowana z modernistycznej powieści, osnuta została wokół fantazji
dojrzewającej dziewczyny, która przeżywa swe pierwsze seksualne lęki i fascynacje.
Obraz Jireša przesycony jest subtelnym erotyzmem i w tak oczywisty sposób
Freudowski, że czytanie go na sposób psychoanalityczny całkowicie mija się z
celem, gdyż „Waleria…” wszystkie swe seksualne podteksty obscenicznie ujawnia
już na pierwszy rzut oka. Jest to zarazem jeden z najlepszych „wampirycznych”
filmów, jakie kiedykolwiek udało się nakręcić. Nie tylko splata on bowiem
wampiryzm z seksualnością i sferą wyobraźni ludowej (co od lat zdaje się
banałem), ale też wiąże go ściśle z doświadczeniem sacrum i aktem religijnej
transgresji – wampirem jest tu wszak wiarołomny (lub może nadgorliwy?)
biskup-misjonarz, który uległ (seksualnemu) pragnieniu i zaraża kolejne ofiary
pożądaniem dziewiczej krwi. Rzecz cała jest być może li tylko przerażającym marzeniem
sennym dojrzewającej bohaterki, wyśnionym w noc jej pierwszego, miesięcznego
krwawienia, może zaś niemal namacalną rzeczywistością prowincjonalnej,
purytańskiej mieściny, w której namiętności kłębią się pod osłoną parafialnej
pobożności, nabierając z czasem intensywności rozkosznej i niebezpiecznej
perwersji (homoerotyzm i kazirodztwo to zaledwie wstęp do seksualnych
fantazmatów mieszczucha). Nie powinno więc dziwić nas, że jest to rzeczywistość
dziwniejsza nawet od snu egzaltowanej i roznamiętnionej nastolatki. Całości
dopełnia genialna muzyka Luboša Fišera – rozpięta między eteryczną, folkową
balladą utrzymana w aurze kołysanki, chóralnymi śpiewami kościelnymi a
niepokojącym rytmiczną monotonią stukotem zagadkowych mechanizmów (stłumionego
pragnienia?). A – jeszcze drobiazg – nie grzeszący urodą demon z „Walerii…”
kusi kobiety swym posępnym (seksualnym) urokiem nie mniej skutecznie niż
lśniący w słońcu, lucyferyczny Edward Cullen. Drogie dziewczęta, rozstając się
z niewinnością, pamiętajcie zatem, aby wybrać odpowiedniego wampira!
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz