Watch Out Where the Huskies Go An’ Don’t You Eat That Yellow Snow

Książka Anny Nacher i Marka Styczyńskiego „Vággi Várri. W tundrze Samów” ma wiele walorów, zaś jeden z nich jest tak oczywisty, że nie mogę o nim nie wspomnieć, mógłby bowiem w konsekwencji ujść uwadze. Oto bowiem ta pięknie wydana i bogato ilustrowana (także dźwiękowo – płyta w załączeniu) książka została napisana przez autorów, którzy… wiedzą, o czym piszą! To banalne założenie staje się niemal awangardową postawą w kraju, w którym „warto rozmawiać” – „na każdy temat”, niezależnie od wiedzy, doświadczenia i innych zbędnych kwalifikacji. Mamy u nas bowiem doktora filozofii, który jest ministrem sprawiedliwości wypowiadającym się autorytatywnie o konstytucyjności ustaw (a wcześniej także o medycznych aspektach zapłodnienia in vitro), mamy modelki będące ekspertkami od kuchni, mamy także zawodowych „podróżników”, którzy, jak mój ulubiony Wojciech Cejrowski, gdziekolwiek pojadą – widzą zawsze to samo, czyli „egzotycznych dzikusów”, co to „bez Boga żyjo, Boga w sercu nie majo” (jak lubiła pokrzyczeć przez okno sąsiadka mojego przyjaciela ze studiów). Tu zaś, o dziwo!, odmiana: Nacher i Styczyński piszą książkę o swym kilkuletnim doświadczeniu z tundrą, choć przecież mogliby (powinni?) napisać ją przed wyjazdem lub nawet zamiast niego! Dość jednak tych utyskiwań.

W wypadku literatury podróżniczej, z której umiłowaniem wiążą się moje wspomnienia z dzieciństwa, kwestią dużo istotniejszą od egzotyki wybranego miejsca podróży wydaje się osobowość podróżnika. Jak bowiem słusznie powiada mądrość ludowa (ukradziona zapewne jakimś nomadom wypasającym wielbłądy): „Kto chce poznać świat pozostaje w domu, kto zaś chce zgłębić siebie wyrusza w podróż” (w tej sytuacji przestaje nas zaskakiwać, że Cejrowski wszędzie dostrzega idiotów). Z Anną Nacher i Markiem Styczyńskim ruszamy zaś w podróż w dobrym towarzystwie ludzi o wyrazistych zainteresowaniach i czytelnym światoodczuciu (cytuję tu to Bachtinowskie pojęcie, gdyż lepiej wpisuje się w poetykę „Vággi Várri”). I choć bohaterami mojego dzieciństwa byli raczej Jacques-Yves Cousteau i Thor Heyerdahl niż Fridtjof Nansen czy Reinhold Messner, a nurkowanie z wielorybami pociągałoby mnie bardziej niż polarne szczyty, to myślę, że potrafię doskonale zrozumieć niekłamaną pasję trekkingu wytyczającą ścieżki autorów książki.

Nie jest to jednak li tylko dziennik podróży, ani też awanturnicza opowieść o „spotkaniach na krańcach świata” i podążaniu ścieżkami reniferów, lecz także świadectwo pewnego stylu myślenia o naturze i kulturze oraz ich wzajemnych relacjach, które w pozornej pustce tundry okazują się szczególnie powikłane. I dlatego zapewne najlepsze, w mojej opinii, fragmenty tej książki dotyczą właśnie swoistej duchowej geografii Samów i ich świata, którego dyskretne ingerencje w porządek natury okazują się z czasem rozbudowanym systemem wierzeń, przekonań oraz praktyk społecznych (gdzieś tam u źródeł bliskich zapewne „psychogeografii” australijskich Aborygenów). Autorzy tej książki wędrują w głąb tundry, zagłębiając się równocześnie w kulturę Samów – bez protekcjonalnego „eurocentryzmu” (bo u nas Kant i Nokia, a tam dzwonki na szyjach reniferów i święte kamienie), ale także bez nadmiernej nadziei na to, że zdołają ją ostatecznie posiąść i oswoić. Ta pokora jest niewątpliwie siłą podróżników gotowych posłuchać krajobrazu Północy i mieszkających w nim ludzi-opowieści, pamiętając zarazem o tym, że wszelkie wartościowanie w tej materii (czy to krytykanckie czy też euforyczne) pozostaje niezmiennie nad wyraz subiektywne. Wartością dodaną książki są oczywiście doświadczenia Marka i Ani wyniesione z pracy z dźwiękiem, przekładające się nie tyle (i nie przede wszystkim) na umiejętność nagrywania w terenie, ile na zdolność słuchania świata, która owocuje niezwykle ciekawą koncepcją krajobrazu dźwiękowego tundry, postulującą „materialność pejzażu dźwiękowego opartą na płynności i wyłanianiu”. Determinuje ją, rzecz jasna, otwarta przestrzeń i brak granic – do których przyzwyczajone jest ucho europejskiego mieszczucha. Warto zatem otworzyć się na tę trekkingową historię pisaną z perspektywy wędrowców, muzyków, etnobotaników i, koniec końców, Polaków, a zatem – w tamtej krainie – gości z głębokiego Południa!

Tytuł pożyczam, rzecz oczywista, od Franka Zappy z jego genialnej płyty „Apostrophe (‘)”.

W funkcji ilustracji wykorzystałem kadry z klasycznego norweskiego „polarnego filmu wojennego” „Ni liv” (1957, reż. Arne Skouen).